Dạo này tớ đọc quyển Nexus – Lược Sử Của Những Mạng Lưới Thông Tin Từ Thời Đại Đồ Đá Đến Trí Tuệ Nhân Tạo của tác giả Yuval Noah Harari và trong sách có đề cập đến khái niệm mô-típ sinh học trong phim ảnh cho thấy một cái nhìn rất bao quát về những gì khiến phần lớn chúng ta ngấu nghiến xem một bộ phim dài tập từ đầu đến cuối. Tớ nghĩ đây là một góc nhìn rất cần thiết không chỉ cho những người trong ngành phim ảnh, mà còn cho tất cả những người quan tâm đến việc làm sao để thu hút sự chú ý của số đông.
Để có nội dung trở nên sinh động và thuyết phục nhất, tớ sẽ chọn Game of Thrones để làm ví dụ. Chúng ta sẽ hiểu vì sao mình lại kiên nhẫn coi hết 8 mùa phim dài dằng dẵng mà không có bất cứ lời tự chất vấn nào như “tại sao mình lại dành bấu lâu thời gian chỉ để xem những nhân vật này đấu đá nhau”, “những tình tiết này tại sao lại hấp dẫn đến vậy”, “điều gì khiến mình ở lại xem bộ phim này nhỉ’…
Mô-típ sinh học là gì?
Đây là những cốt truyện có căn nguyên từ nền tảng sinh học của con người, thứ mà đã có hàng trăm triệu năm trong quá trình tiến hóa của loài động vật có vú và chim.
Trong sách đề cập đến 4 mô-típ chính:
1. Nỗi sợ bị cha mẹ bỏ rơi
Lý do mô-típ này được liệt kê lên hàng đầu là vì hậu duệ của các loài thú và chim đều phụ thuộc vào cha mẹ trong giai đoạn đầu đời. Vì thế mà họ đều sẽ trông mong sự chăm sóc của cha mẹ và lo sợ sự bỏ rơi hoặc thù địch từ cha mẹ.
Nỗi sợ bị cha mẹ bỏ rơi hoặc ruồng rẫy là khuôn mẫu không chỉ cho những câu chuyện dành cho trẻ em như Bạch Tuyết, Lọ Lem và Harry Potter, mà còn cho một số câu chuyện huyền thoại dân tộc và tôn giáo có sức ảnh hưởng nhất của con người, điển hình là series Rayamana quốc dân của người Ấn Độ (kể về nhân vật chính bị vua cha trục xuất đến miền hoang vu) hay Ki-tô giáo (truyền bá khái niệm về địa ngục như một nơi mà con người sẽ mất liên lạc hoàn toàn với Chúa Cha và Đức Mẹ).
Game of Thrones cũng là nơi khái niệm bastard (con hoang) được lặp đi lặp lại xuyên suốt từ đầu mùa đầu đến tận những tập cuối cùng. Trong thế giới này, việc có con ngoài giá thú là điều phổ biến và không bị cấm hoàn toàn, nhưng lại bị coi là điều đáng xấu hổ. Nhân vật chính Jon Snow cũng không phải ngoại lệ khi anh bị “mẹ kế” Catelyn Stark ghét bỏ, bị toàn bộ Winterfell xem mình chỉ là đứa con hoang của Ned.
Ramsay Bolton, một trong những nhân vật phản diện tàn bạo nhất truyện, cũng là một đứa con hoang luôn bị ám ảnh bởi nỗi lo sợ bị cha mình coi thường và tước bỏ quyền thừa kế.
2. Ganh đua với anh chị em trong nhà
Các nhà sinh học và di truyền học đã xác định được rằng sự ganh đua giữa anh chị em ruột là một trong những tiến trình tiến hóa then chốt. Anh chị em ruột thường xuyên tranh giành thức ăn và sự chú ý của cha mẹ, và ở một số loài, việc giết chết một người anh chị em là điều thường xảy ra.
Động lực của sự ganh đua giữa các anh chị em được thể hiện trong nhiều câu chuyện huyền thoại khác nhau. Điển hình như người Do Thái, họ tuyên bố “chúng ta là những người con được yếu thích nhất của Đức Cha”.
Trong Game of Thrones, sự ganh đua giữa anh chị em không chỉ dừng lại ở việc tranh giành thức ăn hay sự chú ý của cha mẹ mà còn leo thang thành cuộc chiến sinh tử để giành lấy quyền lực, địa vị và sự sống còn của gia tộc.
Mối quan hệ giữa Cersei và Tyrion là một trong những ví dụ rõ ràng và tàn khốc nhất. Cersei ghét Tyrion một cách mãnh liệt ngay từ khi anh sinh ra (vì cái chết của mẹ họ) và luôn đổ lỗi cho anh về mọi bất hạnh. Cô liên tục tìm cách hãm hại, vu khống và muốn loại bỏ Tyrion, bất chấp việc anh là em ruột. Nỗi ganh ghét này không chỉ vì địa vị hay quyền lực mà còn xuất phát từ sự ác cảm cá nhân.
3. Tranh giành bạn tình
“Chàng trai gặp cô gái” và “các chàng trai chiến đấu với nhau vì một cô gái” cũng là một mô-típ sinh học đã được vô số loài thú, chim, bò sát và cá tái hiện trong hàng triệu năm. Chúng ta bị những câu chuyện này mê hoặc vì hiểu được ý nghĩa của chúng là điều cần thiết cho sự sống còn của tổ tiên chúng ta. Vì thế mà những câu chuyện kể thi vị vĩ đại nhất cũng thường sao chép cốt truyện cơ bản nhất này từ cẩm nang tiến hóa.
Cậu thử kể tên vài bộ phim nổi tiếng yêu thích và xem chúng có yếu tố Tranh giành bạn tình này không? Câu trả lời sẽ là có.
Ở cốt truyện Game of Thrones, cuộc chiến giành Lyanna Stark của Robert Baratheon là ví dụ nổi bật nhất. Mặc dù Lyanna đã chết trước khi câu chuyện bắt đầu, nhưng cuộc chiến tranh của Robert để giành lại Lyanna từ Rhaegar Targaryen là một động lực chính cho Cuộc Nổi Loạn của Robert. Robert yêu Lyanna và tin rằng Rhaegar đã bắt cóc cô, dẫn đến một cuộc chiến tranh khốc liệt để giành lại “cô gái” của mình, bất kể thực tế phức tạp hơn nhiều.
4. Né tránh ô uế
Mô-típ thứ tư này cũng rất thú vị, nó mô tả trạng thái giằng co giữa sự trong sạch và sự ô uế. Nỗi ám ảnh văn hóa về sự trong sạch bắt nguồn từ cuộc vật lộn tiến hóa nhằm né tránh những thứ độc hại. Mọi loài động vật dều giằng co giữa nhu cầu tìm kiếm nguồn thức ăn mới và nỗi sợ bị ngộ độc. Do đó, tiến hóa đã trang bị cho các loài động vật vừa cả tính hiếu kỳ, vừa cả khả năng cảm thấy ghê tởm khi tiếp xúc với thứ gì đó độc hại hoặc nguy hiểm.
Trong các huyền thoại dân tộc chủ nghĩa và tôn giáo, quốc gia hoặc giáo hội được mô tả như một thực thể sinh học có nguy cơ bị nhiễm bẩn bởi những kẻ xâm nhập không trong sạch. Hay trong nhiều thế kỷ, những kẻ kỳ thị thường nói rằng các nhóm dân tộc và tôn giáo thiểu số lây truyền bệnh tật, rằng những người thuộc nhóm LGBTQ+ là nguồn gây ô uế, hay những người phụ nữ thì lại không trong sạch.
Trong cuộc diệt chủng Rwanda năm 1994, chiến dịch tuyên truyền của người Hutu gọi người Tutsi là những con gián. Hay Đức Quốc xã thường so sánh người Do Thái với Chuột.
Trong Game of Thrones, chúng ta có thể thấy các gia tộc quý tộc ở Westeros luôn tự hào về dòng máu “thuần khiết” và lâu đời của mình. Việc duy trì sự trong sạch của huyết thống là tối quan trọng để giữ vững quyền lực và địa vị. Hôn nhân cận huyết (như Targaryen) hoặc liên minh giữa các gia tộc lớn nhằm bảo toàn “dòng máu xanh” cũng là minh chứng cho điều này.
Hay quay lại với Jon Snow, anh luôn bị bà Catelyn Stark coi là vết nhơ, một sự “nhiễm bẩn” trong gia đình Stark. Danh phận con hoang của anh khiến anh bị xa lánh và hạn chế nhiều cơ hội, cho thấy định kiến sâu sắc của Westeros đối với khái niệm con hoang thiếu sạch sẽ.
5. Một vài mô-típ phổ biến khác
Mô-típ sinh học phổ biến còn lại liên quan đến quyền lãnh đạo, sự chia phe tạo nên “chúng ta và họ”, hay sự đối lập giữa cái thiện với cái ác. Các mô-típ sinh học này cùng với nhau đã tạo ra xương sống cho hầu hết những sản phẩm nghệ thuật và huyền thoại của con người.
Trong Game of Thrones, quyền lãnh đạo không chỉ là một danh hiệu mà là một cuộc chiến sinh tồn khốc liệt, nơi các nhân vật và gia tộc liên tục cạnh tranh, tiêu diệt lẫn nhau để vươn tới đỉnh cao quyền lực. Ở đây, Ngai Báu Sắt là biểu tượng tối thượng của quyền lãnh đạo, là mục tiêu của hầu hết các nhân vật chính. Cuộc chiến giành Ngai Báu Sắt không chỉ là về chính trị mà còn là cuộc đấu tranh sinh học để trở thành “kẻ thống trị” của một bầy đàn rộng lớn là toàn bộ vương quốc.
Ví dụ về sự chia phe thành “chúng ta và họ”, không thể không nhắc đến người Wildlings (man tộc). Họ bị cư dân phía Nam Bức Tường coi là man rợ, dã nhân, nguy hiểm, không văn minh, và ô uế. Họ bị xem là mối đe dọa cần phải ngăn chặn bằng mọi giá, và việc giết chóc họ thường được coi là hành động chính đáng để bảo vệ vương quốc. Và lời thề của Hội Tuần Đêm chính là bảo vệ vương quốc của con người khỏi những kẻ này.
Còn sự đối lập giữa cái thiện với cái ác thì sao? Chúng ta có cuộc chiến giữa Con người (đại diện cho Sự sống) với White Walkers (hiện thân của Cái Chết).
Đội quân người chết đại diện cho sự hủy diệt tuyệt đối, không có mục đích nào ngoài việc lan truyền cái chết, băng giá và sự tàn phá. Chúng không có động cơ cá nhân, tham vọng chính trị hay cảm xúc con người. Sự xuất hiện của chúng mang đến nỗi kinh hoàng và sự chấm dứt mọi sự sống. Còn con người, họ có thể tranh giành quyền lực, hãm hại lẫn nhau, nhưng khi đối mặt với White Walkers, ranh giới thiện-ác trở nên rất rõ ràng: sự sống phải chiến đấu chống lại cái chết.
Biết đến mô-típ sinh học để làm gì?
Tớ nghĩ việc biết đến những mô-típ sinh học này rất có ích, nó sẽ giúp chúng ta nhìn sâu hơn vào các tác phẩm, từ đó tạo được cho mình một tầm nhìn rộng. Cụ thể thì:
Cải thiện khả năng sáng tạo và kể chuyện
Đối với các nhà văn, đạo diễn, hay bất kỳ ai muốn kể một câu chuyện hấp dẫn, việc nắm vững các mô-típ sinh học này cũng giống như có được cuốn cẩm nang tiến hóa quý giá. Nó cung cấp những công thức rất rõ ràng, đã được thời gian kiểm chứng về cách tạo ra những nhân vật có chiều sâu, những cốt truyện đầy kịch tính và những thông điệp có sức lan tỏa, bởi vì chúng chạm đến những điều cơ bản nhất của trải nghiệm con người.
Nâng tầm cảm nhận về các tác phẩm nghệ thuật
Khi nhận diện được những mô típ này, chúng ta có thể chủ động hơn trong việc dời sự chú ý của mình đến những vấn đề ít bản năng và hiện đại hơn (ví dụ, những vấn đề phi sinh học nói về mối quan hệ của con người và những thủ tục hành chính chẳng hạn).
Hay chúng ta cũng sẽ hiểu rõ hơn về cách bản năng được ẩn giấu trong các lớp lang phức tạp của một tác phẩm nghệ thuật. Chúng ta sẽ thấy được tại sao một câu chuyện lại “hút hồn” đến vậy, bởi vì nó chạm vào những sợi dây cảm xúc và bản năng đã ăn sâu vào tiềm thức của chúng ta.
Hiểu sâu sắc hơn về bản chất của chính chúng ta
Các mô-típ sinh học này cũng là những động lực cơ bản đã định hình hành vi và tâm lý con người qua hàng triệu năm tiến hóa. Khi nhận ra chúng trong các câu chuyện, chúng ta có thể thấy cách những bản năng nguyên thủy như sinh tồn, quyền lực, bảo vệ nòi giống, và nỗi sợ hãi đã định hình chúng ta và xã hội loài người. Điều này giúp chúng ta hiểu hơn về động cơ của mình khi đưa ra lựa chọn, những mặt tối trong hành vi của bản thân và cả những người xung quanh.
Phục vụ cho công việc
Cụ thể đối với tớ là marketing. Nắm các mô típ này trong tay, marketer có thể xây dựng câu chuyện thương hiệu hấp dẫn hơn. Nếu lồng ghép hợp lý các mô-típ sinh học này trong quá trình xây dựng thương hiệu, sẽ không khó để tạo được sự chú ý, tình cảm và lòng tin từ phía khách hàng.
Một công việc cụ thể hơn là tạo ra nội dung viral. Đánh vào các mô-típ sinh học dễ nhớ sẽ giúp nội dung bay xa hơn (còn có ở lại trong tâm trí khách hàng hay không thì chưa chắc), vì chúng khơi gợi những cảm xúc và suy nghĩ bản năng nhất của giống loài chúng ta. Các video quảng cáo cảm động về gia đình (nỗi sợ bị bỏ rơi), hay những chiến dịch đầy kịch tính về sự cạnh tranh (ganh đua, quyền lãnh đạo) sẽ là những ý tưởng rất đáng cân nhắc.
Kết
Hiểu các mô-típ sinh học là nắm bắt ngôn ngữ của bản năng. Chúng không chỉ giúp chúng ta nâng tầm khẩu vị trong việc thưởng thức nghệ thuật mà chúng còn là chìa khóa vàng để tạo ra nội dung truyền thông và nghệ thuật hấp dẫn, chạm đến sâu thẳm tâm lý con người. Cậu nghĩ sao về các mô-típ này?