Hiểu mình hiểu người

Biết mình, biết ta, trăm trận trăm thắng – Tôn Tử nói. Câu nói này vẫn còn đúng cho đến tận ngày nay. Nhưng ngày nay, làm sao để hiểu mình hiểu người thì Tôn Tử không nói.

Hiểu mình

Việc hiểu chính mình hay self-awareness rất quan trọng. 

Nếu ví cuộc sống như một cuộc chiến thì trước khi đánh nhau, chúng ta phải biết mình đang có vũ khí gì, điểm yếu ở đâu, cần nghỉ ngơi thế nào, tại sao mình thường phản ứng theo kiểu xyz với các tác nhân abc, rốt cuộc chiến đấu vì cái gì,… tất cả những cái đó tựu chung lại là hiểu mình.

Tuy nhiên, việc hiểu mình không chỉ dừng lại ở việc tự soi chiếu bản thân. Ngoài việc tự nhìn nhận lại mình, chúng ta cũng phải tìm hiểu cách mà những người khác nhìn nhận chúng ta. Vì nếu tự nhận thức được hình tượng của mình trong mắt người khác, việc đưa ra quyết định với người khác mới có thể tối ưu hơn.

Nhà hiền triết Aristotle từng nói:

“Knowing yourself is the beginning of all wisdom.”

Việc hiểu mình là một quá trình không hề dễ dàng. Vẫn sẽ có những trường hợp chúng ta không giải thích được hoàn toàn lý do mà mình lại có cảm xúc này hay có hành động kia. Chúng ta thường chỉ có thể dựa vào những trải nghiệm cũ để lý giải một phần rồi cố gắng đưa ra quyết định tốt hơn, kịp thời hơn vào những lần sau.

Nhưng đó lại là điểm thú vị của việc hiểu mình. Chúng ta có thể coi cuộc đời mình như một bộ phim mà mình đóng vai là nhân vật chính, rồi có thể nhìn vào quá khứ để rút ra kinh nghiệm, khiến nhân vật này phát triển theo ý mình. Càng hiểu mình bao nhiêu, bộ phim này càng hấp dẫn bấy nhiêu.

Các cấp độ của việc hiểu mình

Tớ tham khảo một vài nơi thì rút ra được các cấp độ của việc hiểu mình như sau:

1. Tự nhận thức cơ bản (Basic Self-Awareness)
Đây là cấp độ đầu tiên và nền tảng nhất. Nó thường phát triển từ rất sớm trong quá trình trưởng thành của mỗi chúng ta. Ở cấp độ này, chúng ta sẽ:

• Nhận biết bản thân là một cá thể riêng biệt: Chúng ta nhận ra rằng mình là một cá thể độc lập, khác biệt với những người xung quanh và môi trường. Trẻ nhỏ bắt đầu thể hiện điều này khi chúng nhận ra mình trong gương hoặc khi sử dụng từ “con” hoặc “tôi”.
• Nhận biết cơ thể và cảm giác vật lý: Chúng ta cảm nhận được cơ thể mình, những cảm giác như đói, khát, đau, lạnh và những phản ứng vật lý cơ bản.

2. Tự nhận thức bề mặt (Surface-Level Self-Awareness)
Ở cấp độ này, chúng ta bắt đầu nhận biết được một số khía cạnh bên ngoài và dễ thấy của bản thân. Chúng ta sẽ:

• Nhận biết hành vi và thói quen: Chúng ta biết mình thường làm gì, nói gì và có những thói quen nào. Ví dụ: “Tôi hay thức khuya”, “Tôi nói khá nhanh”.
• Nhận biết sở thích và ghét bỏ: Chúng ta biết mình thích ăn gì, ghét gì, thích xem phim gì, nghe nhạc gì.
• Nhận biết phản ứng cảm xúc ban đầu: Chúng ta nhận ra khi mình vui, buồn, tức giận, nhưng có thể chưa hiểu sâu sắc nguyên nhân hay cách quản lý chúng. Ví dụ: “Tôi biết tôi dễ nổi nóng và không kiểm soát được lời nói khi gặp cơn giận.”

3. Tự thấu hiểu cảm xúc và tư duy (Emotional and Cognitive Self-Understanding)
Đây là cấp độ sâu sắc hơn, khi chúng ta bắt đầu khám phá thế giới nội tâm của mình. Khi này chúng ta sẽ:

• Hiểu rõ cảm xúc: Chúng ta không chỉ nhận ra mình đang cảm thấy gì mà còn hiểu tại sao mình lại có cảm xúc đó, điều gì đã kích hoạt nó, và nó ảnh hưởng đến mình như thế nào. Ví dụ: “Tôi cảm thấy thất vọng vì tôi đã đặt kỳ vọng quá cao vào vấn đề đó.”
• Nhận diện suy nghĩ và niềm tin: Chúng ta bắt đầu nhận biết được những suy nghĩ, quan điểm, niềm tin (cả tích cực và tiêu cực) đang chi phối mình, và cách chúng ảnh hưởng đến hành vi và cảm xúc. Ví dụ: “Tôi thường lo lắng về những điều tôi không thể kiểm soát vì tôi tin rằng mọi thứ phải hoàn hảo.”
• Hiểu rõ giá trị cốt lõi: Chúng ta xác định được những nguyên tắc, giá trị quan trọng nhất định hướng cuộc sống và các quyết định của mình (ví dụ: công bằng, tự do, gia đình).

4. Tự thấu hiểu động cơ và khuôn mẫu (Motivational and Pattern Self-Understanding)
Ở cấp độ này, chúng ta nhìn nhận sâu hơn vào những yếu tố tiềm ẩn chi phối hành vi và quyết định của mình. Đến cấp độ này, chúng ta đã có thể:

• Nhận diện động cơ và nhu cầu: Chúng ta hiểu rõ điều gì thực sự thúc đẩy mình, những nhu cầu sâu xa (ví dụ: nhu cầu được công nhận, được yêu thương, được tự chủ) và cách chúng ảnh hưởng đến hành vi.
• Phát hiện khuôn mẫu hành vi: Chúng ta nhận ra những khuôn mẫu lặp đi lặp lại trong cách mình phản ứng với các tình huống, trong các mối quan hệ, và trong cách mình đối mặt với thử thách. Ví dụ: “Mỗi khi căng thẳng, tôi có xu hướng trì hoãn công việc.”
• Hiểu rõ điểm mạnh, điểm yếu và giới hạn: Chúng ta có cái nhìn khách quan về năng lực, tài năng bẩm sinh, những kỹ năng cần cải thiện và những giới hạn của bản thân.

5. Tự thấu hiểu sâu sắc và bản chất (Deep Self-Understanding and Authenticity)
Đây là cấp độ cao nhất, nơi chúng ta không chỉ hiểu về mình mà còn sống chân thật với con người thật của mình. Tới đây, chúng ta có thể:

• Kết nối với bản ngã đích thực: Chúng ta hòa hợp với con người bên trong mình, bao gồm cả những phần “tốt” và “chưa tốt”, và chấp nhận chúng.
• Sống có mục đích và ý nghĩa: Chúng ta tìm thấy mục đích sống của mình, những gì thực sự mang lại ý nghĩa cho mình, và định hướng cuộc sống theo những giá trị đó.
• Tính toàn vẹn (Integrity): Lời nói, suy nghĩ, cảm xúc và hành động của chúng ta nhất quán với nhau, phản ánh con người thật của mình. Chúng ta không còn phải “đeo mặt nạ” hay sống theo mong đợi của người khác nữa.
• Khả năng thích nghi và phát triển: Chúng ta hiểu rằng bản thân không ngừng thay đổi và phát triển. Chúng ta sẵn sàng dẹp đi cái tôi để học hỏi, thay đổi và điều chỉnh bản thân để trở nên tốt hơn, mà vẫn giữ được các giá trị cốt lõi của mình.

Trong marketing, để xây dựng chiến lược cho thương hiệu thì sẽ cần hiểu rõ 3C: Company – Customer – Competitor. Nếu một thương hiệu bắt đầu một chiến lược bằng cách research bài bản lại về chính doanh nghiệp mình, thì tại sao con người chúng ta lại không?

Và thương hiệu cũng cần hiểu rõ về khách hàng lẫn đối thủ, hay gọi chung là những người bên ngoài, một lần nữa, tại sao chúng ta lại không? Thế nên chúng ta có mục nội dung dưới đây.

Hiểu người

Sẽ có một cái list dài thiệt dài về việc làm sao chúng ta có thể hiểu được người khác. Thực tế là, nội dung dạy cách hiểu người hiện nay nhiều hơn nội dung dạy cách hiểu mình rất nhiều. Và vì thế tớ nghĩ cả tớ và cậu đều hiểu về tầm quan trọng của nó.

Hiểu người khác là để sống hóa hợp hơn, duy trì các mối quan hệ để phục vụ công việc, cũng như có một cuộc sống ý nghĩa, vui vẻ. Trừ khi chúng ta sống một mình một góc trong rừng và không cần tương tác với bất kỳ ai (mà chắc chắn là chúng ta không như thế), chúng ta sẽ cần tích lũy cho mình khả năng hiểu người khác để những tương tác hàng ngày cũng như toàn bộ cuộc đời nói chung trôi qua trơn tru hơn.

Khả năng hiểu người khác còn có thể gọi là khả năng thấu cảm. Một trong những nhà tâm lý học nổi tiếng về trí tuệ cảm xúc, Daniel Goleman, đã phân loại thấu cảm thành ba loại chính:

1. Thấu cảm nhận thức (Cognitive Empathy)
Đây là khả năng hiểu được suy nghĩ và góc nhìn của người khác. Nó liên quan đến việc đặt mình vào vị trí của người khác một cách lý trí, để biết họ đang nghĩ gì và tại sao họ lại cảm thấy như vậy trong một tình huống cụ thể. Nó giống như việc “đọc vị” tâm trí người khác.

Loại thấu cảm này thiên về mặt tư duy, logic. Chúng ta không nhất thiết phải cảm nhận được cảm xúc của đối phương, nhưng chúng ta hiểu được nguyên nhân và cách họ đang xử lý thông tin. Vì thế nó sẽ rất hữu ích trong các tình huống cần tư duy chiến lược, đàm phán, quản lý đội nhóm, hoặc thuyết phục người khác.

2. Thấu cảm cảm xúc (Emotional Empathy / Affective Empathy)
Đây là khả năng cảm nhận được cảm xúc của người khác, như thể cảm xúc của họ đang lây lan sang chúng ta. Khi người khác vui, chúng ta cũng cảm thấy vui; khi họ buồn, chúng ta cũng cảm thấy một nỗi buồn tương tự.

Loại thấu cảm này mang tính chất tự động, bản năng và dựa trên cảm xúc. Nó liên quan đến việc “cộng hưởng” với trạng thái cảm xúc của người khác. Nó sẽ quan trọng trong việc xây dựng mối quan hệ thân mật, tạo sự gắn kết, và thể hiện sự quan tâm chân thành. Tuy nhiên cũng cần lưu ý, nếu quá mức, nó có thể dẫn đến sự kiệt sức cảm xúc (emotional burnout) khi chúng ta liên tục “hấp thụ” cảm xúc tiêu cực từ người khác.

3. Thấu cảm trắc ẩn / Thấu cảm vị tha (Compassionate Empathy / Empathic Concern)
Đây là cấp độ cao nhất và toàn diện nhất của thấu cảm. Nó không chỉ bao gồm việc hiểu (thấu cảm nhận thức) và cảm nhận (thấu cảm cảm xúc) những gì người khác đang trải qua, mà còn bao gồm cả mong muốn và hành động để giúp đỡ họ.

Loại thấu cảm này là sự kết hợp của lý trí, cảm xúc và ý muốn hành động tích cực. Nó thúc đẩy chúng ta đưa ra sự hỗ trợ, an ủi, hoặc tìm kiếm giải pháp cho vấn đề của người khác. Đây là loại thấu cảm lý tưởng mà theo tớ là rất tốt cho xã hội, nó cũng quan trọng trong các nghề nghiệp liên quan đến chăm sóc sức khỏe, công tác xã hội, lãnh đạo, hoặc bất kỳ vai trò nào đòi hỏi sự quan tâm và hành động vì người khác.

Làm sao?

Để ví dụ cho sinh động hơn, tớ nghĩ nên nhắc đến một người nổi tiếng mà chúng ta đều biết, đó là anh HIEUTHUHAI. Tớ không để ý tới ảnh mãi cho đến khi xem tập podcast NÀY. Và sau khi nghe ảnh nói, tớ thấy ảnh thành công trong showbiz là cũng đúng, chẳng có gì khó hiểu. Từ hồi đi bưng phở để dành tiền mua mic thu âm, ảnh đã tìm hiểu rất kỹ và kết luận rằng nhạc của mình sẽ có chỗ đứng trên thị trường, bản thân thì good-looking, một ngày kia chắc chắn sẽ được nhiều người biết đến. Có điều ảnh nổi tiếng sớm hơn ảnh nghĩ.

Vậy làm sao để hiểu mình hiểu người hơn? Tớ nhận được các lời khuyên sau:

1. Ghi lại những suy nghĩ của mình về bản thân. Và không ngừng xào xới những lý do sâu thẳm tận cùng nhất về hành động của mình. Cậu có thể tham bảo bài trắc nghiệm tính cách Big Five và một số bài test tương tự. Bên cạnh đó cũng nên theo dõi các cấp độ của việc hiểu mình như trên, xem mình đã đến được gì và chưa làm được gì. 
2. Thống kê lại lời khen, lời chê của người khác về mình. Nếu không có đủ dữ liệu, hãy đi hỏi người khác.
3. Đọc nhiều nội dung liên quan đến việc hiểu người khác, hiểu bản chất con người. Cậu có thể tìm đọc các sách tâm lý học để có câu trả lời chính xác nhất.
4. Trải nghiệm nhiều hơn. Tiếp xúc với nhiều người nhất có thể để được va vấp và rút kinh nghiệm. Đáp án từ thực tế sẽ là những đáp án trần trụi, thực tế nhất.

Cố lên

Việc hiểu mình hiểu người cũng là điều mà tớ rất muốn làm được. Và tớ muốn nói thêm là việc ghi chép lại sẽ rất hữu ích để chúng ta hiểu hơn về bản thân. Tớ đang làm và mỗi ngày tớ lại nhận ra mình còn rất nhiều điểm để tìm hiểu. Rốt cuộc, phần ghi chép này trở nên thú vị như kiểu mình đang hẹn hò với chính mình vậy (🤡) Nếu cậu có thêm điều gì muốn chia sẻ, hãy nói cho tớ biết qua phần bình luận phía dưới nha!

À và nếu có một ngày nào đó, trong quá trình tìm hiểu bản thân cậu cảm thấy mình thật chẳng ra gì, thì tớ có một phần nói về việc chuyển hóa, hy vọng nó có thể mang đến cho cậu một góc nhìn khác về chính mình. Còn nếu cậu không nghi ngờ hay tự ti chút nào thì quá là amazing gút chóp, chúc mừng!!!